რაში გვჭირდება ფემინიზმი?

ქალთა ჩაგვრა სოციალურ, ეკონომიკურ თუ პოლიტიკურ პრობლემათა სიაში კვლავ არ კარგავს აქტუალობას და მეტიც, სხვადასხვა საზოგადოებაში სხვადასხვა სახით ვლინდება. სწორედ ამან შექმნა ბუნებრივი საჭიროება იმისა, რომ ფემინიზმი არაერთგვაროვან მოძრაობად ქცეულიყო. 

თავდაპირველად, ფემინისტური მოძრაობა, ქალებმა მე-19-ე საუკუნეში, მოქალაქეობის უფლების მოპოვებისათვის ბრძოლით დაიწყეს, რომლის ყველაზე მნიშვნელოვანი გამოვლინება ხმის მიცემის უფლებაა. სწორედ ამიტომ, პირველი ტალღის ფემინისტებს სუფრაჟისტებს უწოდებენ. 

ფემინიზმის მეორე ტალღის მოძრაობა, რომლებიც სამუშაო ადგილებზე თანასწორუფლებიანობისთვის იღწვოდნენ, 1960-იან წლებში აღწევს პიკს. მისი მიზანი სოცილაური თანასწორობა და ქალების სამოქალაქო უფლებების დაცვა იყო. 

ფემინიზმის მესამე ტალღა, 1980-იანი წლებიდან პოპკულტურის წიაღში წარმოიშვა და მათ წარმომადგენლებს უკვე შესისხლხორცებული ჰქონდათ წინა მოძრაობებიდან მიღწეული გენდერული თანასწორობის მონაპოვარი. ეს იყო მოძრაობა, რომელიც გახდა ყველაზე პორტატული, რადგან წინა გამოცდილებებზე დაყრდნობით, პროტესტანტი დამოუკიდებლად, ერთი მოქმედებითაც ქმნიდა მოძრაობას.

გარდა ამისა, მესამე ტალღის ფემინიზმის ფარგლებში ყალიბდება ტერმინი ინტერსექციონალობა, რამდენადაც ხდება გააზრება, რომ გენდერული თანასწორობისთვის ბრძოლა არ წარმოადგენდა ფემინიზმის ერთადერთ განმსაზღვრელ ფაქტორს და ამასთანავე, ფემინიზმის მონაპოვარი უნიკალურია ყველანაირი გამოცდილების მქონე ადამიანისთვის. 

მოძროაბის მესამე ტალღა ორიენტირებული იყო ექპლუატაციაზე, თანაბარ ანაზღაურებაზე, სექსუალურ ძალადობასა და ბევრ სხვა საკითხზე, რათა ქალებს უკეთეს პირობებში შესძლებოდათ ცხოვრება.

გლობალიზაციისა და ტექნოლოგიური განვითარების ფონზე, ფემინიზმის მეოთხე ტალღა, 2008 წლიდან დღემდე, ისეთ ფემინისტურ პლატფორმებს ქმნის, რომლებიც ქალთა უფლებების განვითარებას ამჯერად როგორც ფიზიკურ, ასევე ვირტუალურ – ონლაინ სივრცეში შეუწყობს ხელს.

ფემინისტური მოძრაობების საბოლოო მიზანი ქალთა უფლებების მოპოვება, დაცვა და პრაქტიკაში განხორციელებაა, თუმცა უნიკალური გამოცდილებები ქმნის აუცილებლობას, რომ არსებობდეს თითოეულ გამოცდილებაზე მორგებული ფემინისტური შტო:

ლიბერალური ფემინიზმი

ლიბერალური ფემინიზმი, იგივე ეგალიტარული ფემინიზმი, დღემდე საზოგადოებაში ყველაზე გავრცელებულ ფორმად ითვლება, თუმცა მისი საწყისების პოვნა XVII-VXIII საუკუნეებშია შესაძლებელი. სწორედ ეს პერიოდია დასავლური სამყაროსთვისაც გარდამტეხი ეტაპი – რევოლუციების სიმრავლემ, ცვლილებების მოთხოვნამ და დემოკრატიული სახელმწიფოსაკენ სწრაფვამ თავისი კვალი მარგინალიზებულ ჯგუფებზე, მათ შორის ქალებზეც დატოვა. 

ლიბერალური ფემინიზმი სათავეს, ცხადია, ლიბერალური იდეოლოგიისაგან იღებს, რომლის მიხედვითაც თანასწორობა მიიღწევა მხოლოდ მაშინ, როცა ქალებსა და კაცებს თანაბარი პოლიტიკური და სამოქალაქო უფლებები ექნებათ.

ლიბერალი ფემინისტების მოთხოვნები მოიცავს ისეთ სფეროებს, როგორიცაა განათლება, სამსახური და თანაბარი კომპენსაცია, არჩევნებში ხმის მიცემის უფლება და სხვა. აქედან გამომდინარე, მარტივია იმ დასკვნის გამოტანა, რომ ლიბერალური ფემინიზმი სამართლის სფეროში იბრძვის და ქალებისათვის თანაბარი უფლებების მოპოვებას კონსტიტუციის საშუალებით ცდილობს.

მიუხედავად იმისა, რომ თანამედროვე მსოფლიოს ქვეყნების დიდ ნაწილში საკანონმდებლო დონეზე სქესის ნიშნით დისკრიმინაცია იკრძალება, პრაქტიკაში კარგად ჩანს, რომ პრობლემები ნაკლებად აშკარა, თუმცა მაინც აქტუალურია – ხელოვნურად გართულებული გზა კარიერაში, არათანაბარი ხელფასი, სტიგმა საზოგადოებაში ქალების შესაძლებლობების შესახებ და მრავალი სხვა. შესაბამისად, ლიბერალური ფემინისტები აგრძელებენ ბრძოლას თავიანთი ღირებულებებისათვის. უნდა აღინიშნოს, რომ ლიბერალი ფემინისტები არ იბრძვიან არსებული სისტემის წინააღმდეგ, მათ სისტემაში ცვლილებების შეტანა აქვთ მიზნად, აქედან გამომდინარე, ლიბერალური ფემინიზმი არა რევოლუციური, არამედ რეფორმისტული იდეოლოგიაა. 

ლიბერალი ფემინისტების თანასწორობისათვის ბრძოლის ფოკუსი ხშირად ცნობიერების ამაღლებაა – ისინი ცდილობენ საზოგადოების ყოველი წევრისათვის ნათელი გახადონ, თუ რამდენად მნიშვნელოვანი პრობლემაა სექსიზმი, რამდენად ბევრი ქალი ხდება მისი მსხვერპლი არაერთი ფორმით და რა გზები არსებობს მასთან დასაპირისპირებლად. აღსანიშნავია, რომ მსგავსი კამპანიების შედეგები საკმაოდ დამაიმედებელია – დისკრიმინაციული ფონის არსებობა საზოგადოების მიერ, ხშირ შემთხვევაში, აღიარებული და დაგმობილია. რაც შეეხება კონკრეტულ სფეროებს, დღევანდელი მდგომარეობით, ლიბერალური ფემინიზმის მთავარი მიზანი ეკონომიკას უკავშირდება – იდეოლოგიაში გავრცელებული მოსაზრებით, ქალთა მაქსიმალური ინტეგრაცია შრომით ბაზარში გახდება წინაპირობა იმისა, რომ ქალებმა გლობალური მასშტაბით ყველა სფეროში მოიპოვონ თანაბარი უფლებები.

რადიკალური და კულტურ-ფემინიზმი

ფემინიზმის ერთ-ერთი ყველაზე გავლენიანი განშტოებაა რადიკალური ფემინიზმი, რომელიც მეორე ტალღის ფემინიზმისა და სამოქალაქო უფლებების მოძრაობების წიაღში 1960-70-იან წლებში წარმოიშვა. შეიძლება ითქვას, რომ ეს სწორედ ის შტოა, რომლის მიმდევრებსაც ხშირად „კაცთმოძულეებად“ მოიხსენიებენ ხოლმე, რადგან, როგორც სახელწოდებიდანაც ჩანს, საკმაოდ რადიკალური მიდგომებით გამოირჩევა იმ სისტემისადმი, რომელიც პატრიარქალური სტიგმებითაა გაჟღენთილი. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ „კაცთმოძულეობა“, რასაკვირველია, არასამართლიანი ტერმინია, რადგან რადიკალურ ფემინიზმში ნაგულისხმევი პრივილეგირებული ჯგუფის – კაცების  კრიტიკა ცალკეული მამაკაცების სიძულვილს სულაც არ ნიშნავს.

რადიკალური ფემინიზმი გენდერული თანასწორობის ის პერსპექტივაა, რომელიც ქალთა ჩაგვრის მთავარ მიზეზად არსებულ გენდერულ როლებს, პატრიარქალურ სისტემასა და მასში ფესვგადგმულ ღირებულებებს მიიჩნევს. კერძოდ, რადიკალური ფემინიზმის მიხედვით, სოციალური სისტემა, რომელიც კაცებს იერარქიის სათავეში აყენებს და მათზე კონცენტრირდება, უნივერსალურია და სწორედ მას ეწოდება პატრიარქატი – ქალთა ჩაგვრის ფუნდამენტური საფუძველი. მასში არსებითად ჩაქსოვილია უთანასწორობა და ეს უკანასკნელი პატრიარქატის რწმენათა და ღირებულებათა სისტემის გამო ცხოვრების ყველა სფეროში პოულობს განსხეულებას. 

ლოგიკურია, რომ პრობლემის ამგვარად დანახვა და სისტემის ჩაგვრის ფუნდამენტად აღქმა მასთან ბრძოლის რადიკალურ მეთოდებსაც მოითხოვს. აქედან გამომდინარე, რადიკალური ფემინიზმი უთანასწორობასთან ბრძოლის მთავარ გზად მამაკაცზე ორიენტირებულ სისტემასთან ბროლასა და ამ სისტემის მკვებავი სტერეოტიპებისგან გათავისუფლებას ხედავს. შეიძლება ითქვას, რომ რადიკალური ფემინიზმის ამგვარი ხედვა მამაკაცებს „ქალების მეტოქეებად“ აყალიბებს თანასწორობისთვის ბრძოლაში, რამდენადაც მამაკაცზე ორიენტირებული სისტემისგან თავის დაღწევა და მასთან ბრძოლა თავის თავში ქალზე ორიენტირებული პოლიტიკის, მსოფლმხედველობისა და საარსებო სივრცის შექმნას გულისხმობს. შესაბამისად, სულაც არ უნდა იყოს გასაკვირი, რომ რადიკალური ფემინიზმის ერთ-ერთ ელემენტად სეპარატიზმი გვევლინება, როგორც პატრიარქალური სისტემისა და საზოგადოებისგან განცალკევებისა და იმ სისტემის საფუძველი, რომლის იერარქიის თავშიც ქალია.

აღსანიშნავია, რომ რადიკალური ფემინიზმის წიაღში იბადება კულტურული ფემინიზმი, როგორც გენდერული თანასწორობისთვის ბრძოლის ცალკეული მიმდინარეობა. ეს უკანასკნელი მიზნად ისახავს ქალზე ორიენტირებული კულტურისა და კულტურული გარემოს შექმნას, რომელშიც ქალის როლი, ბუნება, მახასიათებლები იქნება წინ წამოწეული. უფრო კონკრეტულად, კულტურ-ფემინიზმი აღიარებს ქალის გამორჩეულ, განსაკუთრებულ ბუნებას, რომელიც დაკნინებას კი არა, პირიქით, აღნიშვნას იმსახურებს. კულტურული ფემინისტებისთვის პატრიარქალური სისტემა სწორედ ამ განსაკუთრებული „ქალური“ ბუნების დაკნინებას ისახავს მიზნად და მისი საფუძველიც სწორედ ქალის არსებითი თვისებების მარგინალიზებას ემყარება – ანუ იმ ყველაფრის დისკრიმინაციის ინსტრუმენტად გამოყენებას და გენდერულ როლად ჩამოყალიბებას, რითაც ქალი მამაკაცისგან გამოირჩევა. კულტურული ფემინიზმი ქალების ჩაგვრის საწყისებს მასკულინობაში ხედავს (რაც განასხვავებს მას იმ ფემინისტური შტოებისგან, რომლებიც გენდერული უთანასწორობის სათავეს სოციალურ ან/და ეკონომიკურ სისტემებში ხედავენ). მასკულინობა, მამაკაცურობა, თავის თავში მოიაზრებს იმ თვისებებთა ერთობლიობას, რომლებიც საზოგადოებაში მამაკაცთათვის დამახასიათებლად იგულისხმება (ესენციალიზმი მას ბიოლოგიურ კოდში ჩადებულ მახასიათებლად მიიჩნევს, ხოლო სოციალური კონსტრუქტივიზმი – ისტორიული და კულტურული პრაქტიკების შედეგად ჩამოყალიბებულს) და ფემინურობის, ანუ ქალთათვის დამახასიათებელი თვისებების ერთობლიობის საპირისპირო ტერმინია. მასკულინობის, როგორც მთავარი პრობლემის, დანახვა ნიშნავს, რომ აღნიშნული ფემინისტური შტო ბრძოლის გზად ფემინურობის პოზიტიურ ღირებულებად ქცევას გულისხმობს. შესაბამისად, კულტურული ფემინიზმისთვის უთანასწორობის დაძლევა შესაძლებელი იქნება მაშინ, როცა მოხდება ქალისთვის დამახასიათებელი თვისებების, მაგალითისთვის – ემოციურობა, მზრუნველობა და სხვა, არა მარგინალიზება, არამედ დადებით და გამორჩეულ ჭრილში აღქმა.

მაშასადამე, კულტურ-ფემინისტების მიხედვით, მხოლოდ იმიტომ, რომ პატრიარქატმა, ქალების ბიოლოგიური მახასიათებლები, როგორიცაა მენსტრუაცია, მათსავე დასამორჩილებლად გამოიყენა, ფემინურობაზე, „ქალურობაზე“ უარის თქმა არ არის გამოსავალი. არამედ უნდა მოხდეს „ქალის როლის“ გადააზრება, გაბატონებული კულტურული აღქმის გადაფასება და მასკულინური ჩაგვრის დამარცხება ქალური თვისებების გამორჩეულობის აღიარებით.

მარქსისტული და სოციალისტური ფემინიზმი

მარქსისტული და სოციალისტური ფემინიზმი სათავეს XIX საუკუნიდან იღებს, თუმცა მაქსიმალურ პოპულარულობას XX საუკუნის 60-70-იან წლებში  მიაღწია, მაშინ, როცა მარქსიზმსა და სოციალიზმს მსოფლიოს დიდ ნაწილში ფესვები ჰქონდა გადგმული. 

ფემინიზმის ეს ფორმები ლიბერალური ფემინიზმის საპასუხოდ ჩამოყალიბდა, ვინაიდან, მის მიმდევრებს მიაჩნდათ, რომ ლიბერალმა ფემინისტებმა ვერ შეძლეს „ნამდვილი თანასწორობა“ შეექმნათ, რომელიც სამართლებრივ საზღვრებს გასცდებოდა და  სისტემური პატრიარქატის აღმოფხვრაზე იმუშავებდა. გარდა ამისა, ამ ორი იდეოლოგიის მიმდევრები ლიბერალიზმს აკრიტიკებდნენ იმაშიც, რომ კონსტიტუციური უფლებების მოპოვება არ იყო საკმარისი ეკონომიკური თანასწორობის

მისაღწევად. 

მიუხედავად იმისა, რომ მარქსის ნაშრომებში ქალთა უფლებებს დიდი ყურადღება არ ეთმობა, ის მაინც გახდა ინსპირაცია იმ ადამიანებისა, რომლებიც დისკრიმინაციის საფუძველს სისტემის ფუნდამენტებში ხედავდნენ და მის საფუძველზე ჩამოაყალიბეს ფემინისტური ბრძოლის ახალი ფორმები.

აუცილებლად უნდა აღინიშნოს, რომ მარქსისტული და სოციალისტური ფორმები იდენტური არ არის და უნდა განიხილებოდეს ორ სხვადასხვა იდეოლოგიად. მიუხედავად იმისა, რომ ორივე მათგანი ქალთა დისკრიმინაციას მე-19 საუკუნის მუშების მდგომარეობას ადარებს და თვლის, რომ მჩაგვრელის როლში მამაკაცია, მარქსისტული ფორმა მის საწყისად კაპიტალიზმს მიიჩნევს, ხოლო სოციალისტური კლასობრივ მდგომარეობასთან ერთად ფაქტორად გენდერსაც განიხილავს.

სოციალისტური ფემინიზმი მჩაგვრელად წარმოაჩენს როგორც კაპიტალისტურ, ისე პატრიარქალურ სისტემას და თვლის რომ ქალები ორმაგი სისტემის მიერ იჩაგრებიან – კაპიტალიზმი გავლენას ახდენს როგორც ეკონომიკურ, ისე სოციალურ საკითხებზე, ხოლო პატრიარქატი არაერთ სფეროში ისეთ დღის წესრიგს ამყარებს, რომლის ცენტრიც კაცია და მასზე ორიენტირებულად ვითარდება.

მარქსისტი ფემინისტებისათვის პატრიარქატის არსებობაც კაპიტალიზმს მიეწერება, მათ მიაჩნიათ, რომ კერძო საკუთრების ფლობა არის სწორედ ის ფაქტორი, რომელმაც ქალთა სისტემური ჩაგვრა გამოიწვია – ენგელსი თვლიდა, რომ იმ ფაქტმა, რომ ოჯახებისათვის მნიშვნელოვანი გახდა საკუთრების შთამომავლობისათვის გადაცემა, გამოიწვია მონოგამიური ქორწინების საჭიროება და ქალის კონტროლი მამისა და ქმრის მიერ. მისი

აზრით, კაპიტალისტური სისტემის ჩამონგრევა გამოიწვევდა ქალთა წინააღმდეგ დისკრიმინაციის დასრულებას, რომელსაც წინ ქორწინებისა და ოჯახების იდეის განადგურება გაუძღვებოდა.

გარდა ამისა, ორივე იდეოლოგია მიიჩნევს, რომ კაპიტალისტური ეკონომიკური მოდელი კაცების შესაძლებლობებს უფრო დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს, ვიდრე ქალებისას და საფუძველს უდებს კაცების, როგორც ოჯახში „ფულის შემომტანების“ როლს, ხოლო ქალებს საშინაო საქმეებისაკენ მიმართავს, რომლისთვისაც ისინი კომპენსაციას არ იღებენ.

ფემინიზმის ეს ორი ფორმა სხვა მრავალ სფეროსა და თეორიასაც განიხილავს, თუმცა ორივესათვის სასიცოცხლო მნიშვნელობა ენიჭება კაპიტალისტური სისტემის რღვევას, რაც, საბოლოოდ,ქალებს ნამდვილი თანასწორობის მოპოვების შანსს მისცემს.

შავკანიანი ქალების ფემინიზმი

შავკანიანი ქალების ბრძოლა სამართლიანობისა და თანასწორობისთვის ფემინიზმის ისტორიის დამოუკიდებელი შტოა, რომელიც შავკანიანი ქალების ფემინიზმის სახელითაა ცნობილი. ეს არის მოძრაობა, რომელიც შავკანიანი ქალების ბრძოლას ასახავს რასიზმისგან, თეთრი სუპრემასისტობისა და სექსიზმისგან გათავისუფლებას გვიყვება. იგი სათავეს XIX საუკუნეში, აფრო-ამერიკელ ქალთა მოძრაობიდან იღებს, როდესაც მონობის აკრძალვის შემდეგ შავკანიანმა ქალებმა გაიაზრეს, რომ ჯერ კიდევ ბევრი უთანასწორობა იყო გადასალახავი.

მათი მოძრაობა ყალიბდება იმ სურვილის გარშემო, რომ ქალები გამოვიდნენ უშუალოდ იმ უსამართლობისა და უთანასწორობის წინააღმდეგ, რომელთაც კონკრეტულად ფერადკანიანი ქალები აწყდებიან. უფრო კონკრეტულად, თუკი თეთრკანიანი ქალისთვის უთანასწორობა პატრიარქატის მიერ დაწესებულ ლიმიტებში გამოიხატება, შავკანიანი ქალებისთვის აღნიშნულ შეზღუდვებთან ერთად ყოველდღიური უსამართლობის ნაწილია რასობრივი ჩაგვრაც. შავკანიანი ქალების ფემინიზმის ძირითად ელემენტს წარმოადგენს იდენტობის პოლიტიკა, რამდენადაც შავკანიანი ფემინისტები თვლიან, რომ ყველა ქალი ერთნაირ დისკრიმინაციას არ განიცდის და გენდერული უთანასწორობა უნივერსალური გამოცდილება არ არის, არამედ ყველა სახის იდენტობისთვის უნიკალურია. მათივე აზრით, თეთრკანიან ფემინისტებს არ ესმით კლასობრივი და რასობრივი უთანასწორობისა და გენდერული უთანასწორობის ურთიერთდამოკიდებულება.

მაშასადამე, ლოგიკურია, რომ შავკანიან ქალთა ფემინიზმი ემიჯნება ქალთა ჩაგვრის მხოლოდ სქესით განსაზღვრას, რადგანაც მისი გენდერული უთანასწორობა ინტერსექციურია (ხდება ჩაგვრის სხვადასხვა ფორმის: გენდერული, რასობრივი, კლასობრივი, რელიგიური და სხვათა გადაკვეთა) და არ შემოიფარგლება მხოლოდ სქესობრივი მახასიათებლით.

და მაინც, რისთვისაა საჭირო ფემინიზმი, მისი მონაპოვარის გამოყენება და აწმყოსა თუ სამომავლო პრაქტიკაში დანერგვა? პასუხი მხოლოდ ერთია – იმისათვის, რომ ვიყოთ არამხოლოდ თანაბარუფლებიანნი, არამედ შეიქმნას თვითკმარი, სწორად განვითარებული და ტოლერანტული სახელმწიფო ადამიანის უფლებების მხრივ. 

მიუხედავად იმისა, რომ ფემინიზმის თავდაპირველი მოტივი და მიზანი ქალების ყოველდღიურობის გაუმჯობესება და თანასწორუფლებიანობა იყო, დღესდღეობით, ჩევნს ქვეყანაში, ნებისმიერი სახის პროტესტსა თუ ცვლილებებისაკენ სწრაფვას, ისევ და ისევ, უარყოფით კონტექსტში მოხსენიებულ ფემინისტებს მიაწერენ, თუმცა, სამართლიაობისათვის უნდა ითქვას, რომ სწორედაც ქართველი ფემინისტებისა და მათი უანგარო, თავდაუზოგავი შრომის დამსახურებაა არამხოლოდ კანონმდებლობის, არამედ სამოქალაქო ცნობეირების გაუმჯობესება.

მიუხედავად კვლევებისა, ჩართულობისა, თხოვნების, მოთხოვნების, ბრძოლისა და ცვლილებებისაკენ სწრაფვისა, საქართველოში ქალები დღესაც მრავალ ასპექტში არიან ჩაგრულის პოზიციაში. ამ მდომარეობაში კი საუბარი იმაზე, გვჭირდება თუ არა კიდევ ფემინიზმი, სრულიად არარელევანტურია.

დაბოლოს – ფემინიზმის საბოლოო მიზანი მშვიდობიან, სამართლიან და თანასწორ სამყაროში, კაცების ქალებისა და სხვათა თანასწორუფლებიანი განვითარებაა.